اختلالات روانپریشی

اختلالات روان‌پریشی (سایکوتیک): درک گسست از واقعیت

اختلالات روان‌پریشی (Psychotic Disorders) گروهی از بیماری‌های روانی جدی هستند که با اختلال اساسی در تفکر، ادراک، هیجان و رفتار مشخص می‌شوند. هسته اصلی این اختلالات، سایکوز یا روان‌پریشی است: وضعیتی که در آن فرد تماس خود را با واقعیت از دست می‌دهد. این گسست از واقعیت می‌تواند به صورت هذیان، توهم، تفکر و گفتار آشفته و رفتارهای سازمان‌نیافته ظاهر شود. اختلالات روان‌پریشی می‌توانند به طور قابل توجهی ناتوان‌کننده باشند و زندگی فرد، روابط او و توانایی عملکردش در جامعه را تحت تأثیر قرار دهند. درک صحیح این اختلالات برای تشخیص زودهنگام، درمان مؤثر و حمایت از افراد درگیر و خانواده‌هایشان بسیار حیاتی است.

چیستی سایکوز (روان‌پریشی) و علائم اصلی

سایکوز یک سندرم (مجموعه‌ای از علائم) است که در بسیاری از اختلالات روان‌پریشی (و گاهی در اختلالات دیگر) دیده می‌شود. علائم اصلی سایکوز عبارتند از:

1. هذیان (Delusions):
   • باورهای غلط و ثابت که علی‌رغم شواهد متضاد، به شدت به آن‌ها چسبیده می‌شود و با واقعیت یا اعتقادات فرهنگی فرد سازگار نیستند.
   • مثال‌ها:
     • هذیان‌های گزند و آسیب (Persecutory delusions): باور به اینکه کسی در حال توطئه علیه اوست یا قصد آزارش را دارد.
     • هذیان‌های خودبزرگ‌بینی (Grandiose delusions):در این نوع هذیان، فرد خود را بسیار مهم، با استعداد یا قدرتمند می‌پندارد، حتی اگر شواهد واقعی برای این ادعاها وجود نداشته باشد. این می‌تواند شامل باور به داشتن ارتباط خاص با افراد مشهور، توانایی‌های خارق‌العاده، یا ثروت عظیم باشد. باور به داشتن قدرت‌ها، استعدادها یا ثروت فوق‌العاده.
     • هذیان‌های ارجاع (Referential delusions): باور به اینکه رویدادهای عادی یا اشیاء بی‌ربط (مثل متن یک آهنگ یا اخبار تلویزیون) پیام‌های خاصی برای او دارند.
     • هذیان‌های کنترل (Delusions of control): باور به اینکه افکار یا اعمال او توسط نیروی بیرونی کنترل می‌شوند.
2. توهم (Hallucinations):
   • تجربیات حسی (شنیداری، دیداری، بویایی، چشایی، لامسه) که در غیاب یک محرک خارجی واقعی رخ می‌دهند. شایع‌ترین نوع توهم، توهمات شنیداری (شنیدن صداها) است.
   • مثال‌ها: شنیدن صداهایی که با او صحبت می‌کنند، دستور می‌دهند، یا در مورد او نظر می‌دهند؛ دیدن چیزهایی که دیگران نمی‌بینند.
3. تفکر و گفتار آشفته (Disorganized Thinking/Speech):
   • نتیجه اختلال در فرآیندهای فکری. گفتار فرد ممکن است:
     • پریشان (Derailment/Loose associations): پرش از یک موضوع به موضوع دیگر بدون ارتباط منطقی.
     • بی‌ربط (Tangentiality): پاسخ دادن به سؤالات با پاسخ‌های غیرمرتبط.
     • غیرمنطقی (Incoherence/Word salad): گفتاری که کاملاً بی‌معنی و غیرقابل فهم است.
4. رفتار حرکتی بسیار سازمان‌نیافته یا غیرعادی (Grossly Disorganized or Abnormal Motor Behavior):
   • از حماقت بچگانه تا تحریک‌پذیری یا سراسیمگی.
   • کاتاتونیا (Catatonia): شامل طیف وسیعی از علائم روان‌حرکتی، از کاهش فعالیت تا بی‌حرکتی کامل (استوپر کاتاتونیک)، یا برعکس، برانگیختگی شدید. همچنین شامل اکولالیا (تکرار گفتار دیگران) و اکوپراکسی (تقلید حرکات دیگران) می‌شود.
5. علائم منفی (Negative Symptoms):
   • کاهش یا از دست دادن توانایی‌ها و عملکردهای طبیعی. این علائم به دلیل برجسته نبودن و توجه کمتر، اغلب نادیده گرفته می‌شوند اما تأثیر زیادی بر عملکرد فرد دارند.
   • مثال‌ها:
     • کاهش بیان هیجانی (Diminished emotional expression/Blunted affect): کاهش ابراز احساسات از طریق چهره، لحن صدا، حرکات.
     • آوولیشن (Avolition): کاهش یا عدم شروع و پایداری در فعالیت‌های هدفمند (بی‌انگیزگی).
     • آلوژیا (Alogia): کاهش میزان گفتار.
     • آنِدونیا (Anhedonia): کاهش توانایی در تجربه لذت.
     • آسوشیالیتی (Asociality): عدم علاقه به تعاملات اجتماعی.

انواع اصلی اختلالات روان‌پریشی

بر اساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، اختلالات روان‌پریشی اصلی شامل موارد زیر هستند:

1. اسکیزوفرنی (Schizophrenia):
   • یکی از شدیدترین و پیچیده‌ترین اختلالات روان‌پریشی.
   • با حضور حداقل دو مورد از علائم مشخصه (هذیان، توهم، گفتار آشفته، رفتار سازمان‌نیافته، علائم منفی) برای حداقل ۶ ماه (که حداقل ۱ ماه شامل علائم فاز فعال باشد).
   • این علائم منجر به اختلال قابل توجه در عملکرد (اجتماعی، شغلی، تحصیلی) می‌شوند.
2. اختلال اسکیزوفرنی‌فرم (Schizophreniform Disorder):
   • علائم مشابه اسکیزوفرنی هستند، اما مدت زمان آن‌ها بین ۱ تا ۶ ماه است.
   • اگر علائم بیش از ۶ ماه ادامه یابند، تشخیص به اسکیزوفرنی تغییر می‌یابد.
3. اختلال سایکوتیک کوتاه (Brief Psychotic Disorder):
   • ظهور ناگهانی حداقل یک علامت روان‌پریشی (هذیان، توهم، گفتار آشفته، رفتار سازمان‌نیافته) که مدت زمان آن از ۱ روز تا ۱ ماه متغیر است و فرد پس از آن به عملکرد پیشین خود باز می‌گردد.
   • اغلب در پاسخ به یک عامل استرس‌زای شدید رخ می‌دهد.
4. اختلال اسکیزوافکتیو (Schizoaffective Disorder):
   • با همزمانی علائم اختلال روان‌پریشی (شبیه به اسکیزوفرنی) و علائم یک اختلال خلقی مهم (مانند افسردگی اساسی یا شیدایی/نیمه‌شیدایی) مشخص می‌شود.
   • در طول دوره بیماری، باید حداقل ۲ هفته هذیان یا توهم بدون علائم خلقی برجسته وجود داشته باشد.
5. اختلال هذیانی (Delusional Disorder):
   • ویژگی اصلی آن وجود حداقل یک هذیان ثابت و غیرعادی (مثلاً هذیان گزند و آسیب، هذیان خودبزرگ‌بینی، هذیان حسادت، هذیان عاشق شدن) برای حداقل ۱ ماه.
   • عملکرد فرد، به جز تأثیر مستقیم هذیان یا پیامدهای آن، معمولاً به طور قابل توجهی مختل نمی‌شود و رفتار او غیرعادی یا غریب نیست.
   • هذیان‌ها نباید ناشی از یک وضعیت پزشکی یا مصرف مواد باشند.
6. اختلال سایکوتیک ناشی از یک وضعیت پزشکی دیگر:
   • علائم روان‌پریشی (هذیان یا توهم) ناشی از یک بیماری پزشکی شناخته شده (مثلاً تومور مغزی، عفونت، صرع).
7. اختلال سایکوتیک ناشی از مواد/دارو:
   • علائم روان‌پریشی ناشی از مسمومیت یا ترک یک ماده (مانند الکل, کانابیس, کوکائین) یا عوارض جانبی یک دارو.

علل و عوامل خطر

علل اختلالات روان‌پریشی پیچیده و چندعاملی هستند:

• عوامل ژنتیکی: قوی‌ترین عامل خطر. اسکیزوفرنی و اختلال دوقطبی (که می‌تواند با علائم روان‌پریشی همراه باشد) دارای جزء ژنتیکی بالایی هستند.
• عوامل بیولوژیکی و نوروبیولوژیکی:
  • عدم تعادل در انتقال‌دهنده‌های عصبی: به ویژه دوپامین (فرضیه دوپامین) در اسکیزوفرنی، و همچنین سروتونین و گلوتامات.
  • ناهنجاری‌ها در ساختار و عملکرد مغز: کاهش حجم ماده خاکستری در برخی مناطق، بزرگ شدن بطن‌ها، مشکلات در اتصال مدارهای عصبی.
  • عوارض در دوران رشد جنینی/تولد: عفونت‌های ویروسی در دوران بارداری، سوءتغذیه مادر، عوارض هنگام تولد (مانند کمبود اکسیژن).
• عوامل محیطی:
  • تروما و استرس‌های شدید: تجربیات آسیب‌زا در دوران کودکی (مانند سوءاستفاده شدید) می‌توانند خطر ابتلا را افزایش دهند.
  • استفاده از مواد مخدر: به ویژه کانابیس (ماری‌جوآنا) با قدرت بالا، محرک‌ها (مانند مت‌آمفتامین) و داروهای توهم‌زا می‌توانند روان‌پریشی را آغاز یا تشدید کنند.
  • مهاجرت و زندگی در محیط‌های شهری: برخی مطالعات ارتباط با این عوامل را نشان داده‌اند.
  • تجربیات اجتماعی منفی: مانند تبعیض، انزوای اجتماعی.

تشخیص و درمان

تشخیص اختلالات روان‌پریشی توسط روانپزشک انجام می‌شود و نیاز به یک ارزیابی جامع دارد:

• مصاحبه بالینی دقیق: شامل بررسی علائم، تاریخچه بیماری، سوابق خانوادگی، و بررسی سلامت جسمی.
• رد کردن علل پزشکی و مواد: آزمایش‌های خون، تصویربرداری مغز (MRI/CT) برای اطمینان از اینکه علائم ناشی از بیماری‌های جسمی یا مصرف مواد نیستند.
• ارزیابی روانشناختی: برای بررسی وضعیت روانی و عملکرد شناختی.

درمان اختلالات روان‌پریشی معمولاً یک رویکرد چندوجهی و طولانی‌مدت است که شامل:

1. دارودرمانی (Medication):
   • داروهای ضدروان‌پریشی (Antipsychotics): سنگ بنای درمان. این داروها با تعدیل سطح انتقال‌دهنده‌های عصبی (به ویژه دوپامین) عمل می‌کنند و در کاهش هذیان، توهم و آشفتگی فکری بسیار مؤثر هستند.
     • نسل اول (Typical/First-generation): مانند هالوپریدول.
     • نسل دوم (Atypical/Second-generation): مانند ریسپریدون، اولانزاپین، کوئتیاپین، آریپیپیرازول. این داروها عوارض جانبی حرکتی کمتری دارند و ممکن است در بهبود علائم منفی نیز مؤثرتر باشند.
   • داروها اغلب باید به صورت مداوم مصرف شوند تا از عود علائم جلوگیری شود.
2. روان‌درمانی (Psychotherapy):
   • درمان شناختی-رفتاری (CBT for Psychosis – CBTp): به فرد کمک می‌کند تا با هذیان‌ها و توهمات خود کنار بیاید، باورهای غلط را به چالش بکشد، و مهارت‌های مقابله‌ای را توسعه دهد. این درمان بر بهبود عملکرد و کاهش پریشانی ناشی از علائم تمرکز دارد.
   • درمان حمایتی: برای کمک به فرد در مدیریت استرس، بهبود مهارت‌های اجتماعی و زندگی روزمره.
   • آموزش مهارت‌های اجتماعی: برای بهبود تعاملات اجتماعی و عملکرد روزمره.
   • درمان مبتنی بر خانواده (Family Psychoeducation/Therapy): برای آموزش خانواده‌ها در مورد بیماری، کاهش استرس در خانواده و بهبود ارتباطات.
3. مدیریت موارد (Case Management) و خدمات حمایتی:
   • ارائه حمایت‌های عملی برای زندگی روزمره، از جمله کمک در یافتن مسکن، شغل و مدیریت مالی.
   • برنامه‌های توانبخشی روانپزشکی برای کمک به افراد در بازگشت به جامعه و بهبود کیفیت زندگی.
4. تغییرات سبک زندگی:
   • ورزش منظم، رژیم غذایی سالم و خواب کافی.
   • پرهیز کامل از مواد مخدر و الکل.
   • کاهش استرس و یادگیری مهارت‌های آرامش‌بخش.

اهمیت مداخله زودهنگام و کاهش انگ

اختلالات روان‌پریشی، به ویژه اسکیزوفرنی، اغلب در اواخر نوجوانی یا اوایل بزرگسالی آغاز می‌شوند. مداخله زودهنگام (Early Intervention Psychosis)، به محض ظهور اولین علائم، از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. درمان زودهنگام می‌تواند به کاهش شدت علائم، بهبود پیش‌آگهی و جلوگیری از پیامدهای ناتوان‌کننده بلندمدت کمک کند.

کاهش انگ اجتماعی مرتبط با اختلالات روان‌پریشی بسیار ضروری است. باورهای غلط و تبعیض می‌توانند مانع از جستجوی کمک توسط افراد شوند و به انزوای آن‌ها دامن بزنند. آموزش عمومی، افزایش آگاهی و ترویج دیدگاهی دلسوزانه و حمایتی نسبت به افراد مبتلا، می‌تواند به بهبود زندگی آن‌ها و کاهش رنج ناشی از بیماری کمک کند. با درمان مستمر و حمایت مناسب، بسیاری از افراد مبتلا به اختلالات روان‌پریشی می‌توانند زندگی‌های معنادار و مولدی داشته باشند.

منابع:

• انجمن روانپزشکی آمریکا (APA). (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5). American Psychiatric Publishing.
• National Institute of Mental Health (NIMH). (n.d.). Schizophrenia. Retrieved from https://www.nimh.nih.gov/health/topics/schizophrenia
• Mayo Clinic. (n.d.). Schizophrenia. Retrieved from https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/schizophrenia/symptoms-causes/syc-20354443
• National Alliance on Mental Illness (NAMI). (n.d.). Psychosis. Retrieved from https://www.nami.org/About-Mental-Illness/Mental-Health-Conditions/Psychosis
• World Health Organization (WHO). (2022). Schizophrenia. Retrieved from https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/schizophrenia