اختلالات سانحه و استرس: درک و مدیریت پیامدهای روانی تروما
اختلالات سانحه و استرس (Trauma- and Stressor-Related Disorders) دستهای از شرایط سلامت روان هستند که در پاسخ به تجربه یا مواجهه با رویدادهای آسیبزا (تروماتیک) یا استرسزای شدید ایجاد میشوند. این رویدادها میتوانند شامل تهدید مرگ، آسیب جدی، خشونت جنسی، یا از دست دادن ناگهانی و غیرمنتظره عزیزان باشند. پیامدهای این تجربیات میتواند بسیار ویرانگر باشد و به طور قابل توجهی بر عملکرد روانی، اجتماعی و شغلی فرد تأثیر بگذارد. درک این اختلالات برای تشخیص به موقع، ارائه درمانهای مؤثر، و حمایت از بازماندگان تروما حیاتی است.
تعریف و طیف اختلالات
در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، این دسته از اختلالات شامل مواردی است که ویژگی اصلی آنها قرار گرفتن در معرض یک رویداد آسیبزا یا استرسزا است. این اختلالات عبارتند از:
- اختلال استرس پس از سانحه (Posttraumatic Stress Disorder – PTSD):
- این اختلال پس از تجربه مستقیم یا غیرمستقیم (شاهد بودن، اطلاع از وقوع برای نزدیکان، یا مواجهه مکرر با جزئیات آسیبزا) یک رویداد تروماتیک ایجاد میشود.
- علائم PTSD به چهار دسته اصلی تقسیم میشوند و باید حداقل برای بیش از یک ماه ادامه داشته باشند:
- ۱. بازتجربه کردن (Intrusion Symptoms): افکار مزاحم، خاطرات ناخواسته، کابوسهای مکرر، فلاشبکها (بازگشت به صحنه تروما)، یا پریشانی شدید در مواجهه با یادآورهای تروما.
- ۲. اجتناب (Avoidance): تلاش برای اجتناب از افکار، احساسات، گفتگوها، مکانها، افراد یا موقعیتهایی که با تروما مرتبط هستند.
- ۳. تغییرات منفی در شناخت و خلق و خو (Negative Alterations in Cognition and Mood): ناتوانی در به خاطر سپردن جنبههای مهم تروما، باورهای منفی پایدار در مورد خود یا دنیا، تحریف شناخت در مورد علت یا پیامد تروما، احساس گناه یا سرزنش، کاهش علاقه به فعالیتها، احساس بیگانگی از دیگران، یا عدم توانایی در تجربه هیجانات مثبت.
- ۴. تغییرات در برانگیختگی و واکنشپذیری (Alterations in Arousal and Reactivity): رفتار تحریکپذیر و پرخاشگرانه، بیاحتیاطی یا خودتخریبی، گوش به زنگ بودن بیش از حد، واکنش از جا پریدن اغراقآمیز، یا مشکلات تمرکز و خواب.
- اختلال استرس حاد (Acute Stress Disorder – ASD):
- علائم ASD مشابه PTSD هستند، اما بلافاصله پس از رویداد آسیبزا ظاهر میشوند و مدت زمان کوتاهتری دارند (حداقل ۳ روز تا ۱ ماه).
- اگر علائم بیش از یک ماه ادامه پیدا کنند، ممکن است تشخیص به PTSD تغییر یابد.
- اختلالات سازگاری (Adjustment Disorders):
- این اختلالات در پاسخ به یک عامل استرسزا (نه لزوماً آسیبزا) در زندگی (مانند مشکلات رابطه، از دست دادن شغل، مهاجرت، بیماری) ایجاد میشوند.
- فرد با پریشانی عاطفی یا رفتاری قابل توجهی روبرو میشود که با شدت یا نوع عامل استرسزا تناسب ندارد و باعث اختلال در عملکرد میشود.
- علائم معمولاً در عرض ۳ ماه از شروع عامل استرسزا ظاهر میشوند و ظرف ۶ ماه پس از برطرف شدن عامل استرسزا یا یادگیری مقابله با آن، از بین میروند.
- اختلال دلبستگی واکنشی (Reactive Attachment Disorder – RAD):
- یک اختلال نادر در کودکان (که قبل از ۵ سالگی تشخیص داده میشود) که با الگوی ثابت دلبستگی آسیبدیده و مهار شده مشخص میشود.
- این کودکان به ندرت به دنبال آسایش از سوی مراقبان خود هستند و به ندرت به آسایش آنها پاسخ میدهند. این حالت ناشی از تجربیات شدید غفلت اجتماعی در دوران کودکی است که مانع از شکلگیری دلبستگیهای ایمن شده است.
- اختلال درگیری اجتماعی مهار نشده (Disinhibited Social Engagement Disorder – DSED):
- نیز در کودکان رخ میدهد و با الگویی از رفتار فعال و غیرمعمول با بزرگسالان ناآشنا مشخص میشود. این کودکان به راحتی با افراد غریبه صمیمی میشوند و بدون تردید به سمت آنها میروند.
- این اختلال نیز ناشی از تجربیات شدید غفلت اجتماعی در دوران کودکی است که منجر به عدم شکلگیری دلبستگیهای انتخابی شده است.
علل و عوامل خطر
اختلالات سانحه و استرس نتیجه تعامل پیچیدهای از عوامل مختلف هستند:
- نوع و شدت تروما: هرچه تروما شدیدتر، طولانیتر یا مکررتر باشد (به ویژه ترومای بین فردی مانند سوءاستفاده)، خطر بروز اختلالات بیشتر است.
- عوامل پیشا-تروما (قبل از تروما):
- سابقه خانوادگی اختلالات روانی.
- سابقه قبلی تروما یا مشکلات روانی.
- صفات شخصیتی (مانند روانرنجوری).
- مشکلات اجتماعی-اقتصادی.
- عوامل حین تروما:
- شدت آسیب یا تهدید جانی.
- میزان احساس ترس، وحشت یا بیحسی در طول رویداد.
- آسیبهای فیزیکی وارده.
- عوامل پسا-تروما (پس از تروما):
- عدم حمایت اجتماعی کافی.
- استرسهای مزمن پس از تروما.
- مشکلات در مکانیسمهای مقابلهای.
- همابتلایی با سایر اختلالات روانی (مانند افسردگی، اختلال مصرف مواد).
- عوامل بیولوژیکی: تغییرات در ساختار و عملکرد مغز (مانند آمیگدال، هیپوکامپ و قشر جلوی پیشانی) و ناهنجاریهایی در سیستمهای استرس بدن (مانند محور HPA و تعادل انتقالدهندههای عصبی).
تشخیص و درمان
تشخیص اختلالات سانحه و استرس توسط متخصصان سلامت روان (روانپزشک، روانشناس) و بر اساس مصاحبه بالینی دقیق، بررسی سوابق رویدادهای آسیبزا و علائم بالینی فرد مطابق با معیارهای DSM-5 انجام میشود.
درمان این اختلالات معمولاً یک رویکرد جامع و متناسب با نیازهای فردی است. هدف اصلی، کاهش علائم، بهبود عملکرد و کمک به فرد برای پردازش و ادغام تجربه آسیبزا به شیوهای سالم است.
- رواندرمانی (Psychotherapy):
- درمان شناختی-رفتاری متمرکز بر تروما (Trauma-Focused Cognitive Behavioral Therapy – TF-CBT): این رویکرد به فرد کمک میکند تا الگوهای فکری و رفتاری ناکارآمد مرتبط با تروما را شناسایی و تغییر دهد و به تدریج با خاطرات آسیبزا مواجه شود.
- حساسیتزدایی و بازپردازش از طریق حرکات چشم (Eye Movement Desensitization and Reprocessing – EMDR): یک روش درمانی که از حرکات چشم هدایتشده یا تحریکات دوطرفه دیگر برای کمک به پردازش خاطرات آسیبزا استفاده میکند.
- درمان مواجههسازی (Exposure Therapy): شامل مواجهه تدریجی و کنترلشده با یادآورهای تروما (در محیطی امن و تحت نظارت درمانگر) برای کاهش پاسخ ترس.
- درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (Acceptance and Commitment Therapy – ACT): به افراد کمک میکند تا افکار و احساسات ناخوشایند را بپذیرند و در جهت ارزشهای خود عمل کنند.
- درمان دیالکتیکی رفتاری (DBT): برای افراد با مشکلات تنظیم هیجان شدید، به ویژه زمانی که تروما با اختلالات شخصیتی همپوشانی دارد.
- دارودرمانی (Medication):
- داروهای ضد افسردگی (SSRIs و SNRIs): مانند سرترالین، پاروکستین و ونلافاکسین، داروهای خط اول برای PTSD هستند و میتوانند به کاهش علائم افسردگی، اضطراب و افکار مزاحم کمک کنند.
- داروهای ضد اضطراب: برای مدیریت کوتاه مدت اضطراب شدید (با احتیاط به دلیل پتانسیل اعتیاد).
- داروهای خوابآور: برای مدیریت مشکلات خواب.
- داروهای خاص: مانند پرازوسین برای کابوسهای مرتبط با PTSD.
- مدیریت استرس و مهارتهای مقابلهای:
- آموزش تکنیکهای آرامشبخشی (مانند تنفس عمیق، مدیتیشن).
- ورزش منظم، رژیم غذایی سالم و خواب کافی.
- تکنیکهای ذهنآگاهی (Mindfulness).
- حمایت اجتماعی:
- گروههای حمایتی برای بازماندگان تروما.
- حمایت خانواده و دوستان.
اهمیت مداخله زودهنگام و کاهش انگ
مواجهه با تروما میتواند هر کسی را تحت تأثیر قرار دهد و داشتن علائم استرس پس از سانحه نشانهای از ضعف نیست، بلکه واکنشی طبیعی به رویدادهای غیرطبیعی است. مداخله زودهنگام، به ویژه در مورد اختلال استرس حاد، میتواند به طور قابل توجهی خطر پیشرفت به PTSD مزمن را کاهش دهد.
کاهش انگ اجتماعی مرتبط با اختلالات سانحه و استرس از اهمیت بالایی برخوردار است. تشویق افراد به جستجوی کمک، فراهم کردن فضایی امن برای صحبت کردن در مورد تجربیاتشان و آموزش عمومی میتواند به بهبود روند بهبودی و افزایش کیفیت زندگی بازماندگان تروما کمک کند. بهبودی یک سفر فردی و زمانبر است، اما با حمایت و درمان مناسب، امید به زندگیای سالم و رضایتبخش وجود دارد.
منابع:
- انجمن روانپزشکی آمریکا (APA). (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5). American Psychiatric Publishing.
- National Institute of Mental Health (NIMH). (n.d.). Post-Traumatic Stress Disorder (PTSD). Retrieved from https://www.nimh.nih.gov/health/topics/post-traumatic-stress-disorder-ptsd
- Mayo Clinic. (n.d.). Post-traumatic stress disorder (PTSD). Retrieved from https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/post-traumatic-stress-disorder/symptoms-causes/syc-20355967
- American Psychological Association (APA). (n.d.). Trauma and PTSD. Retrieved from https://www.apa.org/topics/ptsd
- The National Center for PTSD. (n.d.). PTSD Basics. Retrieved from https://www.ptsd.va.gov/understand/what/ptsd_basics.asp
